هیچ محصولی وجود ندارد
کتاب درمانی چیست؟
کتاب درمانی(به آلمانی : Bibliotherapie) یکی از شیوه‌های درمانی است که با استفاده از فن کتاب خواندن انجام می‌شود. کودکان هنگام استفاده از کتاب، سه فرایند را تجربه می‌کنند: همانند سازی، درگیر شدن احساسات و یافتن راه حل مناسب. این روش درمان اگر به درستی انجام گیرد، سودهای بسیاری در پی دارد، از جمله تخلیه ی احساسات، همانند سازی کودک با شخصیت داستان، فعال شدن تخیل کودک، تجربه ی لحظه‌های شاد و تقویت تفکر مثبت. کتاب‌درمانی راهی مناسب برای کاهش فشارهای روحی و جسمی است که استفاده از آن در موارد ویژه پیشنهاد می‌شود.
"کتاب درمانی "روان درمانی با استفاده از فن کتاب خواندن است. اصطلاح"کتاب‌درمانی" از دو واژه ی "بیبلیوس" به معنای کتاب و "تراپیا" به معنای درمان گرفته شده است. کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه‌های مختلف گسترش داده‌اند و می‌کوشند تا از این شیوه که به نظر می‌رسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی نه تنها کودکان، بلکه بزرگسالان نیز بهره ببرند.
اما می توان این گستره را به دو گروه دسته بندی کرد:
کتاب درمانی بالینی که از سوی کارشناسان آموزش دیده برای درمان کودکانی که دارای مشکلات رفتاری و احساسی عمده اند به کار می رود.
کتاب درمانی رشدی که از سوی آموزگاران، کتابداران و والدین برای تسهیل رشد و خود شکوفایی طبیعی در کودکان سالم به کار رود.
باید بدانیم که این شیوه، راه حل همه ی مشکلات نیست ولی می تواند گزینه ای مناسب برای درمان باشد. برای این که فرآیند کتاب درمانی با موفقیت انجام پذیرد، باید گام هایی برداشته شود، از جمله انتخاب کتاب مناسب برای درمان که باید با مشکلات کودکان همخوانی داشته باشد. این موضوع یکی از مشکلات پیش روی کتاب درمانی است. استفاده از معیارهای انتخاب کتاب می تواند به ما در حل این مشکل کمک کند.
برای کودک خردسال کتاب می خوانیم تا لذت ببردو مهارت های شنیداری و توانایی درک و تحلیلش رشد کند و هنگامی که خواندن آموخت، خود کتاب می خواند تا آگاه شود و باز هم لذت ببرد. اما این همه ی سودی نیست که خواندن، برای کودک و نوجوان در بردارد. هنگامی که کودک به خواندن داستانی سرگرم می شود، با شخصیت های داستان می آمیزد و همراه می شود و در نشیب و فراز پا به پای آن ها، می اندیشد و جستجو می کند تا راه های تازه بیابد و گره از مشکلی باز کند. او با افراد داستان می خندد و می گرید، شاد و غمگین می شود و گاه در شور و شوق و گاه در دل مردگی با آن ها شریک می شود.این ویژگی، کاربردی را برای کتاب خواندن به وجود می آورد که کتاب درمانی نامیده می شود.
گذر از دوران حساس و پر خطر کودکی، بردباری کافی، کاردانی و دانش بزرگ ترها را نیز می طلبد. بزرگ سالان می توانند با فراهم کردن زمینه و ابزار مناسب در راستای پاسخ گویی به پرسش ها، حل مشکلات و کاهش درد و رنج کودکان گام بردارند.
"کتاب درمانی" به دلیل بی خطر و بدون درد بودن، مناسب حال کودکان است. با کمک کتاب درمانی می توان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی آن ها مانند افسردگی، ترس، اضطراب، زورگویی، دروغ گویی، پرخاشگری، لکنت زبان و ... را درمان کرد، بدون آن که کودک آسیب جدی ببیند یا حتی احساس درد کند.
کتاب به دو روش می تواند مورد استفاده قرارگیرد:
- به شکل مستقیم در ارتباط با خود کودک، یعنی کودک با داستان درگیر شود و ما منتظر واکنش از سوی کودک تحت درمان بمانیم.
- به شکل غیر مستقیم از راه بالا بردن آگاهی اطرافیان و دادن اطلاعات لازم برای برخورد با کودک.
موفقیت در هر دو این روش ها به توانمندی، برنامه ریزی و آگاهی درمان گر از کتاب ووضعیت کودک بستگی دارد.
مراحل کتاب درمانی:
کودکان هنگام استفاده از کتاب، بیش تر سه فرآیند را تجربه می کنند. در آغاز، کودک خود را به جای شخصیت و قهرمان داستان می گذارد، همانند سازی و همذات پنداری می کند و در می یابد که کودکان دیگر نیز ممکن است مشکل او را داشته باشند. در مرحله ی بعد، احساسات کودک درگیر می شود و کشمکش درونی او شکل می گیرد. این وضعیت او را وا می دارد تا مشکلات خود را بهتربشناسد و از رویارویی با آن ها نهراسد. سرانجام توانایی حل مسئله را پیدا می کند و راه مناسب را برمی گزیند. این موضوع، نتیجه ای رضایت بخش، یعنی رسیدن به احساس آرامش و امنیت برای او به همراه دارد.
با بررسی منابع و متون حوزه ی کتاب درمانی، انجام مراحل زیر برای این کار پیشنهاد می شود:
- شناسایی نیازهای کودکان مورد نظر.
- انتخاب کتاب های مناسب برای آن ها.
- ایجاد فضای مناسب برای کتاب خوانی و برپایی نشست ها.
- گفت وگو، نقاشی، نوشتن و اجرای نمایش، پس از نشست های کتاب خوانی.
- تشویق کودک برای فعالیت های بیش تر.
- اختصاص زمانی برای این که کودک بتواند نسبت به داستان واکنش نشان دهد.
- انتخاب یک کتاب خوان ماهر و آشنا با کتاب درمانی.
سودهای "کتاب درمانی" کودک:
به نظر می رسد ما بعد از مطالعه ی هر کتابی تا مدت ها تحت تاثیر محتواو فضای آن قرار داریم. کتاب های خوب و مناسب، تاثیرات ژرفی برروح و جان کودک به جای می گذارند. کودک بیمار با سرکوب احساسات خود وانکار آن ها، سبب آزار خود و ایجاد مشکل برای دیگران می شود. مطالعه، این فرصت را برای او فراهم می آورد تا هیجان های خود را تخلیه کند.
اضطراب کودک با مطالعه ی کتاب و همذات پنداری با شخصیت اصلی داستان کاهش پیدا می کند و سرانجام به احساس امنیت و آرامش دست می یابد. این روش درمان، تخیل کودک را فعال می کند و در عین حال که به او کمک می کند راه های جدید را تجربه کند، به او یاری می رساند تا راه های چیره شدن بر مشکلات را پیدا کند و راه مناسب را برگزیند.
تفکر مثبت نیز، در حالی که کودک لحظاتی شاد و لذت بخش را تجربه می کند و سرگرم می شود، در او شکل می گیرد و روش های برنامه ریزی را هم می آموزد. (اشرفی، ١٣٨٨: ٩٨) کودک می تواند این شیوه را بعدها در بزرگ سالی نیز به کار بندد. این مسئله نه تنها بر روح بلکه بر جسم او نیز تاثیر می گذارد. گرچه به نظر می رسد کتاب درمانی بی خطر، ارزان و دل پذیر است، میزان و موارد استفاده ی آن در اختیار خود ماست.
از کتاب درمانی می توان برای: کاستن از فشارهای روحی و روانی کودکانی که در بیمارستان بستری هستند و از انواع بیماری ها رنج می برند ، کمک به کنار آمدن کودکان با بیماری یا بهبود وضعیت روانی کودکانی که درغم از دست دادن والدین خود در اثر مرگ یا طلاق افسرده شده اند و همچنین کودکانی که در وضعیت بحران، مانند جنگ و بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله قرار گرفته اند، بهره گرفت. کتاب، هم زمان با تسکین دردهای روحی و جسمی، فرصتی برای دورشدن از مشکلات و درست اندیشیدن به آن ها را فراهم می کند، با این حال نمی توان گفت که کتاب درمانی، راه حل همه ی مشکلات است و برای هر مشکلی می توان آن را تجویز کرد، گرچه گزینه ای مناسب است.
برخی مشکلات "کتاب درمانی"
گرچه برای کتاب درمانی امتیازهای بی شماری برشمرده می شود، ممکن است برخی مشکلات هنگام کتاب درمانی پیش بیاید. یکی از این مشکلات، گزینش کتاب مناسب برای کودکان است.
نشست های کتاب درمانی را می توان به شکل انفرادی یا گروهی برنامه ریزی کرد. فرد کتاب خوان در این مرحله با ید با دقت و بردباری کتاب مناسب را انتخاب کند. بنابراین، درمانگر از یک سو در عین شناخت مشکلات کودکان باید آگاهی کافی از کتاب های آن ها داشته باشد و کتابی را برگزیند که مناسب حال کودکان بیمار است و با مشکلات آن ها همخوانی دارد. در غیر این صورت، ممکن است این شیوه ی درمان، نتیجه ی عکس داشته باشد و برای کودک بیمار مشکل ساز شود.
در انتخاب کتاب مناسب برای کتاب درمانی، کتا ب خوان یا درمانگر می تواند از تجربه ی دیگران استفاده کند و همچنین از کتاب هایی که پیش تردر همین زمینه مورد استفاده قرارگرفته اند،بهره ببرد تا درمان او نتیجه ی مطلوب داشته باشد. آشنایی با معیارها ی انتخاب کتاب هم می تواند به کتاب خوان برای انتخابی درست ومناسب کمک کند.
معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان
انتخاب کتاب مناسب می تواند به موفقیت فرآیند کتاب درمانی کمک کند. برخی از معیارهای اتنخاب کتا ب برای کودکان را در زیر می خوانید:
- کتاب باید متناسب با مشکلات کودک باشد
- کتاب باید مورد علاقه ی کود ک قرار گیرد
- داستان کتاب باید واقع گرایانه باشد و خلاقیت کود ک را برانگیزاند
- ازکیفیت ادبی لازم برخوردار باشد
- مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
- هیجان های کودک را به شکل مناسب تخلیه کند.
نویسنده: صغری سلیمی/ استاد راهنما: رحمان معرفت
ویراستار: معصومه جمشیدی
منابع
- اشرفی ریزی، حسن، در آمدی بر مطالعه و نقش خدمات ویژ ه کتابخانه های عمومی در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران: چاپار، ١٣٨٣
- تبریزی، مصطفی و تبریزی، امید، کتاب درمانی، تهران: فراروان ١٣٨٨
- بلوچ زراعتکار، کیمیا، تاثیر کتاب درمانی بر افسردگی خقیق (خفیف) دانشجویان دختر دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ١٣٨٣
- پریرخ، مهری و ناصری، زهرا، بررسی میزان تاثیر برنامه های کتاب درمانی بر کاهش پرخاش گری کودکان، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، شماره ١، ص ۴١، ١٣٩٠
- پریرخ، مهری، نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در رشد آنان، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره ٢٣، صص ٢٣-٣٧، ١٣٨٢